در سال ۳۷۵ هجری خورشیدی در پایتخت زیاریان جایی در شمال شرق کشور و در استان زیبای گلستان، شمس المعالی قابوس بن وشمگیر دستور ساخت بنایی را صادر کرد که اتمام آن ۲۷ سال طول کشید. این بنا در شهری به نام جرجان واقع شده بود که در زمان خود مهد هنر و دانش ایران به شمار می رفت. شمس المعالی حاکم و ادیب سلسله زیاریان مشهورترین پادشاه این سلسله بود که نامش در کتابهای مختلفی آورده شده است. از جمله کسانی که که در کتاب خود به این شخص فرهیخته اشاره کرده، یاقوت حموی؛ جغرافیدان و تاریخ نویس مشهور است که وی را شخصی فاضل و جنگنجویی بی همتا توصیف کرده است.
معماری گنبد قابوس
این بنای باشکوه بر روی تپهای ساخته شده است که نزدیک 15متر از زمین اطراف آن بلندی دارد و ساختمان آن از سه بخش پی، بدنه و گنبد تشکیل شده که روی هم رفته 55 متر ارتفاع دارند. بدین ترتیب، با احتساب ارتفاع تپه، این برج حدود 70 متر از سطح زمین های اطراف مرتفع تر است که این موضوع به شکوه و جلال آن افزوده است. بدنه برج بر روی پایهای مدور قرار گرفته که تنها نزدیک به دو متر آن بیرون از سطح زمین قرار دارد و حجم وسیعی از آن در دل تپه فرورفته است.
بدنه برج از خارج دارای 10 پره مثلثی شکل است که به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند و از پای بست بنا شروع و تا زیر گنبد ادامه دارند. بدنه بنا سراسر از آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده که در نهایت پختگی و استحکام هستند و به علت تابش آفتاب در طول قرن ها به رنگ زرد طلایی زیبایی درآمده که خود بر زیبایی بنا افزوده است. گنبد مخروطی بنا به ارتفاع 18 متر بدون هیچ واسطهای برروی بدنه برج قرار گرفته و دارای شیب تند و سطح صاف و صیقلی است و برخلاف اکثر برجها و گنبدهای آرامگاهی، تک پوش است که این موارد باعث ماندگاری آن شده است.
اگر برای بازدید از این مجموعه اقدام کردید، میتوانید در نزدیکی آن از موزه فرش (در 10 متری برج)، سد گلستان (در 15 کیلومتری برج)، دریاچه مصنوعی گنبد کاووس ( در شش کیلومتری برج) و شهرتاریخی جرجان (در 5 کیلومتری برج) نیز دیدن نمایید و بر لذت سفرتان به گنبد کاووس بیافزایید.
آرامگاه قابوس بن وشمگیر
یکی از نظریههای مربوط به کاربرد گنید قابوس این است که این بنا مقبره قابوس بن وشمگیر است، اما در بررسیهای صورت گرفته هیچ اثری از جسد وی پیدا نشد. طرفداران این نظریه این ادعا را مطرح کردهاند که جسد در تابوتی شیشهای از طریق زنجیر در ارتفاع ۵۰ متری از سقف آویزان بوده و پرتوهای نور صبحگاهی از نورگیر روی گنبد به جسد میتابیده است که با توجه به مسلمان بودن قابوس، بیشتر به یک افسانه شبیه است تا واقعیت. کتبیههای موجود بر بدنه حاکی از این است که بنا در اصل کاخ بلندی بوده است که قرار بوده به آرامگاه پادشاه مشهور آل زیار اختصاص یابد، اما اینکه واقعا با همین هدف ساخته شده یا خیر، نمیتوان با قطعیت نظر داد.
فرضیههای دیگری هم وجود دارد. گفته میشود از این بنا برای راهنمای رهگذران استفاده میشده تا بتوانند مسیرشان را پیدا کنند. ظاهراً آتشدانی بر فراز میلگنبدها روشن بوده تا همه بتوانند مسیرشان را تشخیص بدهند و راحت تردد کنند. برخی نوشتهها در کتابهای گذشته هم از فردی صحبت میکنند که برای نجوم و رصد ستارگان گنبدی ساخته بوده که احتمال میرود، آن فرد همین کاووس و بنا همان میل گنبد باشد. برخی از مورخان و محققان تاریخ معتقدند این بنا برای رصدخانهای برای مشاهده آسمان بوده است. این فرضیه از جایی قوت میگیرد که در منابع تاریخی به علاقه و نیت کابوس به راهاندازی رصدخانه اشاره شده است.
میل گنبد کجاست؟
میل گنبد در ۳کیلومتری شهر قدیم جرجان، استان گلستان در شمال ایران قرار دارد. این گنبد از حوالی قرن ۴ هجری برایمان مانده است. وقتی از برج گنبد میگوییم، در واقع از برجی صحبت میکنیم که تمام آن از آجر درست شده و بلندترین برج آجری دنیا است. این برج بلند حدود ۷۲ متر بلندی دارد و بنا به سبک معماری رازی ساخته شده است.
مساحت گنبد کاووس
یکی از ویژگیهای که باعث تمایز این برج از سایر بناهای مشابه خود شده، استفاده از پلانی به شکل ۱۰ پر است. این پلان نشانی از توسعه ریاضیات و علوم در جهان اسلام است و هوش معماران ایرانی در هزاره اول بعد از میلاد را به رخ میکشد. ارتفاع بنا در بعضی از منابع ۵۵ متر و در برخی دیگر ۷۲ متر عنوان شده است. تپهای که برج روی آن ساخته شده هم حدود ۱۵ متر ارتفاع دارد. این برج در قسمتهای پایین برج دارای قطری برابر با ۱۷ متر است که هرچه به سمت بالاتر میرویم به ۱۵.۵ متر کاهش پیدا میکند. سایر اندازههای برج به شرح زیر هستند:
محیط خارجی: ۶۰.۲۸۸ متر
محیط داخلی: ۳۰.۱۴۴ متر
ضخامت دیوار: ۴.۸ متر
قطر داخلی: ۹.۶ متر
در ساخت گنبد قابوس از چه مصالحی استفاده شده است؟
گنبد چند صدساله قابوس از ترکیبی از ملات ساروج و آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده است. این آجرها که به آجرهای ریشهدار معروف هستند، در اثر مرور زمان و نور آفتاب به رنگ زرد طلایی درآمدهاند. آجرها از اندازههای ۶*۶ سانتیمتر تا ۲۵*۲۵ سانتیمتر متغییر بوده، اما دارای شکل یکسانی هستند. آجرهای به کار رفته در قسمتهای پایین بدنه از نوع آجرهای ریشهدار و آجرهای به کار رفته در قسمتهای بالاتر از نوع کفشکی هستند.
در بیشتر بناهای تاریخی ایران شاهد استفاده از نوعی ملات به نام ساروج هستیم که ترکیبی از خاک رس، آهک، ماسه بادی و نوعی گیاه است. این ملات خاکستری رنگ با قطری برابر با ۲ تا ۴ سانتیمتر با دقت در میان ردیفهای آجرهای گنبد کاووس کشیده شده و هیچ فضای خالی باقی نگذاشته است. ملات ساروج، آجرهای ریشهدار و دقت به کار رفته در استفاده از آنها در کنار مهندسی دقیق از جمله دلایل اصلی استواری و استحکام بنا در طول تاریخ بوده است.
تزئینات برج گنبد کاووس
ساخت گنبد کاووس بیشتر براساس استحکام و ماندگاری آن انجام شده و به همین دلیل کمتر به وجه زیبایی و آراستگی آن توجه شدهاست. این برج ظاهری ساده دارد و درون آن هیچ تزیینات دیده نمیشود. کتیبههایی با خط کوفی و همینطور مقرنسهایی که همگی از گچ ساخته شدهاند، تنها تزیینات موجود در این برج به حساب میآیند. سردر ورودی که در ضلع جنوبی این برج قرار گرفته، مجهز به یک مقرنس و طاق نیمگرد است که پژوهشگران معماری ایران این طاق را از اولین نمونههای هنر مقرنس کاری در دوران خود میدانند.
ضمن اینکه دور تا دور بنا نیز کتیبههایی که با خط کوفی بر آنها نگاشته شده، در قابهایی مستطیلی شکل قرار گرفتهاند که این کتیبهها از قسمت بالای ورودی آغاز شده و درست مانند یک کمربند دور تا دور بنا را طی کردهاند. یکی از این کتیبهها در ارتفاع ۸ متری برج و کتیبه دیگر درست زیر گنبد این برج قرار گرفتهاست. کتیبهها ساده و بدون تزیینات بوده و نوشتههای درج شده بر روی آنها با آجر قرمز و بسیار ساده میباشند.